Central Visayas

                             

The First Visayan Man and Woman

Sa kanhiay nga panahon, may duha ka makagagahum nga nagpuyo sa langit, si Kaptan ug si Maguayan. Nahigugma si Kaptan kang Maguayan ug kini iyang gipangasawa. Usa ka adlaw, sama sa sagad mahitabo sa usa ka magtiayon, nagkabingkil si Kaptan ug Maguayan. Sa kasuko ni Kaptan iyang gihinginlan ang iyang asawa. Dakung kahiubos nga nibiya si Maguayan.

In the olden days, there lived in the heavens two gods, Kaptan and Maguayan. Kaptan fell in love with Maguayan, and they were married. One day, Kaptan and Maguayan had a quarrel as many couples do after the honeymoon. In a fit of anger, Kaptan told his wife to go away. With a heavy heart, Maguayan left.

Samtang nahanaw ang diyosa, ang diyos nga Kaptan giabut ug kamingaw. Nahiuknol siya sa kahinanali sa iyang nabuhat sa iyang asawa. Apan ulahi na aron mangayo siya ug pasaylo. Gilatas niya ang tibuok nga kalangitan, apan wala niya mapalgi si Maguayan. Sama sa aso nga nahanaw ang diyosa.

When the goddess was gone, the god Kaptan felt very lonely. He knew that he had done his wife wrong; he had made an unjustifiably hasty decision, and this thought bothered him. However, it was too late for him to ask to be forgiven. He scoured the heavens, but his efforts were in vain; Maguayan was nowhere to be found. She had vanished like smoke into thin air.

Aron mahupay ang iyang kamingaw, ang nagbasul nga diyos nagmugna sa kalibutan ug nagtanum ug kawayan sa hardin nga ginganlan ug Kahilwayan. Nagtanum usab siya ug humay, mais, ug tubo. Niining maong mga tanum, ang kawayan maoy kusog nga nilambo. Nitubo kini ug nahimong usa ka maanindot nga kahoy kansang mga malagomang bulos ug mga malabalahibong dahon nagkawaykaway sa hinuyuhoy sa hangin.

So, to while away his sorrows, the repentant god created the earth and planted bamboo in a garden called Kahilwayan. He also planted other plants like rice, corn, and sugarcane. Among these plants, the bamboo sprouted first. It grew to be a beautiful tree with pliant branches and feathery leaves dancing to the rhythmic wafting of the breeze.

Samtang nagsud-ong sa kaanindot sa iyang gimbuhatan, giabut ug dakung kahimuot ang gamhanan nga Kaptan. "Ah," pangagho niya, "unta kon ania lamang si Maguayan, malipay gayud siyang magtan-aw ning matahum nga talan-awon ug mamati sa hinuyuhoy sa hangin ug kasikas sa mga dahon!"

Beholding the splendor of his creation, the great Kaptan was filled with happiness. "Ah," he sighed, "were Maguayan here, she would enjoy this beautiful sight amid the size of the breeze and the rustle of the leaves!"

Ang kawayan nipadayon paglambo. Ang hardin nahimong labi pang matahum matag adlaw. Unya, usa ka hapon, samtang si Kaptan nagasud-ong sa mga dahon nga nagkawaykaway sa huyuhoy, usa ka hunahuna misantop sa iyang alimpatakan ug, una niya matugkad kon unsa kadto, nakahunghong siya sa iyang kaugalingon, "Magmugna ako ug makaalima niining mga tanum."

The bamboo continued to grow. The garden became more beautiful each day. Then one late afternoon, while Kaptan was watching the bamboo leaves play in the breeze, a thought came to him, and, before he realized what it was all about, he was murmuring to himself, "I will make creatures to take care of these plants for me."

Sa wala damha and kawayan nasiak ngadto sa duha ka bahin. Sa usang bahin nilutaw ang unang tawo. Ginganlan ni Kaptan ang tawo ug Sikalak, pangalan nga nagkahulugan "binuhat nga malig-on." Mao kini nga sukad niadto ang mga kaliwat ni Sikalak ginatawag ug lalak o lalaki, sa laktud. Unya, sa laing katunga nga bahin sa nasiak nga kawayan nilutaw ang ikaduhang binuhat. Ginganlan siya sa diyos ug Sikabay, pangalan nga nagkahulugan "gabay sa binuhat nga malig-on." Sukad niadto, ang iyang mga kaliwat ginatawag ug sibabaye o babaye, sa laktud.

No sooner had he spoken these words than the bamboo split into two halves. From one stepped out the first man. To the man, Kaptan gave the nameSikalak, meaning "the sturdy one." And from that time on, men have been called si lalak or lalaki for short. From the other half stepped out a woman. The god called her Sikabay, meaning "partner of the sturdy one." Thenceforth, women have been called sibabaye or babaye for short.

Nagtambayayong ang duha ka binuhat sa pag-alima sa hardin ug pagtagad sa mga tanum. Sa laing bahin, si Kaptan nipanaw sa halayo aron pagpangita kang Maguayan. Usa ka adlaw, samtang wala ang diyos, gihangyo ni Sikalak si Sikabay nga magminyo sila. Apan ang babaye nidumili. "Di ba managsoon man kita?" masubsob nga pahimangno sa babaye ngadto sa lalaki.

Together, the two creatures tended the garden and took care of the plants. Meanwhile, Kaptan left for a faraway place to look for Maguayan. One day, when the god had left, Sikalak asked Sikabay to marry him. The woman, however, refused. "Don't you know that you are my brother?" she reproved the man sternly.

"Tinuod bitaw. Apan wala'y uban nga mga tawo dinhi ning hardin," nangatarungan si Sikalak. "Ug gikinahanglan nato nga duna kita'y mga anak nga mobulig kanato sa pag-alima ning dakung yuta nga gipiyal sa atong agalon kanato."

Ang babaye wala manumbaling. "Nasayud ko," iyang tubag, "apan ikaw akong igsoon. Natawo kitang duha gikan sa usa lamang ka bulos nga kawayan, diin usa lamang ka buko ang naglambigit kanato."

"I know. But there are no other people in this garden," Sikalak argued. "And we need children to help us take care of this wide place for our lord and master."

The woman was unmoved. "I know," she replied, "but you are my brother. We were born of the same bamboo stalk, with only one node binding us."

Sa ngadto-ngadto, human sa panaglalis, sila nagpakitambag sa mga tulingan sa dagat ug sa mga pati sa kahanginan. Ang mga isda ug ang mga pati nitugot nga sila magminyo. Tungod kay wala pa gihapon si Sikabay nakumbinse, nikonsulta siya sa linog, kansa nitugot usab sa iyang kaminyoon.

"Kinahanglan nga kamo magminyo," matud sa linog, "aron ang kalibutan matawhan."

Finally, after much argument, they sought the advice of the tuna fish of the sea and the doves of the air. The fish and doves approved of their marriage. Still unconvinced, Sikabay consulted the earthquake, who also approved of the marriage.

"It is necessary," the earthquake said, "so that the earth will be populated."

Busa si Sikalak ug si Sikabay nagminyo. Ang una nilang anak lalaki ug kini ilang gihinganlan ug Sibu. Unya ang sunod nilang anak babaye, ug kini ilang gihinganlan ug Samar.

So Sikalak and Sikabay were married. Their first child was a boy whom they named Sibu. Then a daughter came, and they named her Samar.

The Chocolate Hills of Bohol

 

Many years ago, at the foot of Happy Mountain, there lived a wealthy couple who had an only daughter. The daughter was good-looking, but she was arrogant, mean, and lazy. She was called Amada. The couple had a neighbor, a wise woman and mother of twins. The twins were called Ruben and Teresa. They were kind to everyone, and they grew to love God's creatures around them. Every day they knelt and bowed their heads to pray.

Usa ka madan-ag nga buntag, si Amada, si Ruben, ug si Teresa nagduwa sa ilang Amada'ng hardin sa diha'ng may usa ka tigulang babaye nga niagi ug nagpakilimos. Si Ruben ug si Teresa nikuot sa ilang bulsa apan wala sila'y nahinol. Busa gitangtang ni Teresa ang iyang kuwentas nga perlas ug gihatag ngadto sa makililimos. Niini wala mahimuot si Amada. Buot niya nga ilugon ang kuwentas. Iyang gibato ug gisabyagan ug tubig ang makililimos. Apan wala buhii sa makililimos ang mga perlas.

One bright morning Amada, Ruben, and Teresa were playing in Amada's garden when an old woman came by and begged for alms. Ruben and Teresa dug into their pockets but did not find anything. So Teresa took off her pearl necklace and gave it to the beggar. Amada did not like the idea. She tried to grab the necklace. She threw stones and splashed water at the beggar. However, the beggar did not let go of the pearls.

Hinuon masuk-anon nga misinggit ang tigulang, "Dawo ka ug wa'y batasan. Dagiton ko ikaw ug tun-an sa hustong pamatasan. Sa laing bahin, kining mga bata nga manggiluy-on akong pagabaslan." Unya si Amada gidagit sa tigulang. Giadto ni Ruben ug Teresa ang mga ginikanan ni Amada ug gisaysayan sa nahitabo.

Instead, she shouted angrily, "You are unkind and rude. I'll take you somewhere to teach you good manners. On the other hand, the kind children will be rewarded." The woman took Amada away. Ruben and Teresa went to Amada's parents and told them what had happened.

Samtang si Amada kauban sa tigulang babaye, kansa usa diay ka engkanto, wala gihapon mabalhin ang iyang pamatasan. Iyang gilabay ug kahoy ang engkanto ug gibuhatan ug uban pang salawayon nga buhat. Ang engkanto nagsaad nga iyang ihatag kang Amada ang mga perlas ni Teresa kon siya magbinuotan.

Although Amada lived with the old woman, who turned out to be a fairy, she still did not change her ways. She slung sticks at the fairy and did other mean things. The fairy promised to give Teresa's pearls to Amada if she would become good.

Usa ka gabii si Ruben nakadungog ug usa ka tawag. Nagtuo siya nga si Amada kadto. Busa milakaw siya kauban si Teresa padulong sa gigikanan sa tingog. Padayon sila paglakaw hangtud niabut sila sa balay sa usa ka higante. Ang higante nalipay sa pagkakita kanila. Abi niya aduna na siya'y sigurado nga panihapon nianang gabhiona. Nagpakiluoy ang asawa sa higante nga dili sa higante kaonon ang duha ka bata. Ang mga bituon nagsugod pagpangatagak. Unya mga gagmay nga sundalong kape nibutho ug naglinya nga nibatok sa higante. Sa nahuman ang away, si Amada nabalhin. Nahimo siyang manggiluy-on kaayo. Nalipay siya nga nakauban na usab niya silang Teresa ug Ruben.

One night Ruben heard a call. He thought it was Amada. So he went out with Teresa and headed towards where the voice seemed to have come from. They walked and walked until they reached the house of a giant. The giant was happy to see them. He thought his supper was assured that night. The giant's wife begged him not to eat the two children. The stars began to fall. Little brown soldiers came in line and fought the giant. When the fight was over, Amada had become a changed girl. She became very kind. She was also happy to be with Teresa and Ruben again.

Ang mga sundalong kape nanagan uban sa mga bata hangtud nga huwas sa peligro nga niabut sa ilang pinuy-anan. Ang mga perlas nga nadawat ni Amada gikan sa engkanto iyang gisabwag sa yuta isip timailhan sa pagkamanggiluy-on ug pagkamapahiubsanon. Nahimo kining mga bantok nga kending tsokolate nga nitubo ug nahimong mga bungtod nga tsokolate. Karong panahona mao na kini ang gibantog nga Chocolate Hills sa Carmen, Batuan, ug Borja sa Bohol.

The brown soldiers ran away with the children until they reached home safely. The pearls that Amada received from the fairy were scattered into the fields as a symbol of kindness and humility. They became hard chocolate drops and grew into chocolate hills. Today they are the famous Chocolate Hills of Carmen, Batuan, and Borja in Bohol.